Zapraszamy do przeczytania kolejnego rozdziału poradnika, wydanego w ramach autorskiego programu RAZEM PO SIŁĘ, na temat zdrowia psychicznego seniorów.
Depresja wśród seniorów
Wiek podeszły to czas kruchości – zarówno pod względem biologicznym, jak i psychicznym. Stajemy się bardziej podatni na urazy ciała i zranienia emocjonalne. W tym etapie życia najlepiej byłoby zwiększyć uważność na własne potrzeby, budowanie relacji z innymi, tworzenie sieci wsparcia w najbliższym środowisku. W wiek podeszły wchodzimy z całym bagażem różnych doświadczeń, wspomnień czy traum. Nagromadzenie takich obciążających treści może prowadzić do chorób, wśród których najczęściej spotykaną jest depresja.
Dlaczego zapadamy na depresję?
Powodują ją zarówno czynniki psychologiczne, społeczne, takie jak samotność, lęk, izolacja itp., jak również biologiczne, związane z chorobami na poziomie ciała. W związku z ich nasileniem i szczególną kruchością w wieku podeszłym ryzyko zachorowania jest tu większe niż w pozostałych grupach wiekowych. Niemniej brak radości, energii do życia czy myśli samobójcze nie są naturalnym stanem dla żadnego etapu rozwoju. Często błędnie tłumaczy się go procesem starzenia i ogranicza w ten sposób możliwość leczenia depresji.
Depresja według WHO jest drugą najczęściej diagnozowaną chorobą psychiczną u osób 60+. Charakteryzuje się przewlekłym długotrwałym obniżeniem nastroju, zmniejszoną ochotą do życia i utratą życiowej energii. W wieku podeszłym, w ujęciu klinicznym, może wystąpić pod dwiema postaciami:
1) apatii oraz
2) agitacji i urojeń.
Postać apatyczna depresji to nagły spadek zainteresowania czymkolwiek, spowolnienie aktywności fizycznej i funkcji poznawczych (myślenia, rozumienia, zapamiętywania).
Postać z agitacją i urojeniami to przeciwległy biegun depresji apatycznej – charakteryzuje się pobudzeniem ruchowym i wzmożonym lękiem, w którym mogą pojawić się urojenia dotyczące różnych ważnych obszarów życia, takich jak zdrowie, zmiany w ciele, ale również poczucie bycia okradanym, zubożonym, winnym, urojenia o grzeszności i karze.
W związku z trudnościami, jakich doświadczamy jako osoby w podeszłym wieku, trudno precyzyjnie określić, dlaczego zapadamy na depresję. Ogólne przyczyny możemy podzielić na: somatyczne (zmiany naczyniowe, choroby somatyczne, lęki), organiczne (związane z ośrodkowym układem nerwowym), psychologiczne (np. reakcje na wydarzenia), endogenne (nawracające zaburzenia afektywne, np. okres radości i pobudzenia przeplata się z czasem smutku i rozpaczy).
Czynniki zwiększające ryzyko wystąpienia depresji
Do bodźców, które negatywnie wpływają na stan naszej psychiki i mogą się przyczynić do wystąpienia choroby, na pewno zaliczymy bilans życia, straty najbliższych (wyprowadzenie się dzieci, śmierć/rozwód współmałżonka/ki), przewlekłe choroby somatyczne i pogarszającą się sprawność fizyczną, sytuację ekonomiczną, zmianę miejsca zamieszkania lub pobyt w ośrodkach opiekuńczych, pojawienie się zaburzeń otępiennych, traumatyczne doświadczenia, izolację społeczną, brak aktywności fizycznej i społecznej, przejście na emeryturę.
Spośród wszystkich wymienionych niewątpliwie na ryzyko wystąpienia stanów depresyjnych najbardziej wpływają choroby somatyczne. Depresja u osób 60+ często łączy się z ograniczeniem samodzielności czy brakiem sprawności fizycznej, które wynikają z chorób czy stanów zagrożenia życia. Ponadto występuje często w przebiegu choroby Parkinsona, Alzheimera, choroby niedokrwiennej serca, nowotworowej z objawami bólowymi, cukrzycy i zapaleń tarczycy czy u osób po udarze.
Diagnostyka opiera się głównie na wywiadzie medycznym, który może być utrudniony ze względu na stan chorego. Częstym problemem jest nazywa- nie i określenie swojego samopoczucia czy występujących emocji. W diagnostyce stosuje się testy: skalę Katza, geriatryczną skalę oceny depresji Yesavage’a lub kwestionariusz zdrowia pacjenta, i przyjmuje określone kryteria diagnostyczne. Chorobę stwierdza się po wystąpieniu i utrzymywaniu się przez minimum 2 tygodnie kilku z następujących objawów:
– obniżenie nastroju lub dysforia – codziennie, przez przeważającą część dnia, odczuwane subiektywnie i dostrzegane przez otoczenie,
– znaczne ograniczenie zainteresowania wszystkimi czynnościami oraz brak odczuwania przyjemności związanej z ich wykonywaniem,
– spadek lub wzrost masy ciała minimum 5% w ciągu miesiąca lub codzienny wzrost lub spadek apetytu,
– utrzymująca się bezsenność lub nadmierna senność,
– spowolnienie lub podniecenie ruchowe,
– uczucie zmęczenia,
– poczucie nieuzasadnionej winy, obniżenie poczucia własnej wartości,
– obniżenie sprawności myślenia, zaburzenia uwagi i koncentracji, niemożność podjęcia decyzji,
– nawracające myśli o śmierci, myśli samobójcze – realizowane lub nie.
Czy w przebiegu depresji u osób starszych mówimy o jakichś szczególnych objawach?
Depresja u seniorów, niezależnie od przyczyny, ma swoją specyfikę. Obniżonemu nastrojowi o wiele częściej towarzyszy znaczna drażliwość czy nerwowość. Pojawia się też skłonność do nadmiarowego doświadczania lęku, zaburzenia snu w postaci bezsenności lub przedwczesnego budzenia. Dość charakterystyczne jest zgłaszanie licznych skarg hipochondrycznych, m.in. dolegliwości bólowych, niezwiązanych jednak z problemem ciała. Mamy wówczas do czynienia z tzw. depresją maskowaną. W przebiegu tej choroby u seniorów charakterystyczne są także urojenia depresyjne, takie jak urojenia grzeszności i potępienia, poczucie winy, urojenia samooskarżające, ksobne oraz prześladowcze.
Równie częstym objawem jest dysforia: gniewny nastrój, rozdrażnienie, zniecierpliwienie. W konsekwencji może to prowadzić do agresji lub autoagresji, a co za tym idzie – prób samobójczych. Badania wskazują dwukrotnie większe ryzyko ich wystąpienia u seniorów w porównaniu z młodszą grupą. Osoby po próbach samobójczych, w grupie 60+, wymagają szczególnej uważności i troski. Niezbędne jest jak najszybsze zapewnienie im pomocy medycznej.
Depresja w życiu seniora
Pan Jan jest 73-letnim samotnym mężczyzną, nie ma rodziny. Cały czas był aktywny zawodowo i społecznie – pracował do 68. roku życia, a po przejściu na emeryturę korzystał z oferty zajęć dla seniorów. Uczestnicy odbierali go jako osobę pogodną i niekonfliktową. Ostatnie pół roku było dla niego bardzo trudne. Stał się nerwowy wobec innych, bez konkretnego powodu, równie często doświadczał silnego lęku i poczucia winy w związku z samo- oceną. Wszystko razem odizolowało go od środowiska, zamknął się w domu. Coraz mocniej doświadczał niemocy wobec sytuacji, odczuwał też brak sił i potrzeby dbania o podstawowe czynności, jak utrzymanie higieny osobistej czy jedzenie. Zaczęły pojawiać się natrętne myśli samobójcze, wywołujące napięcie i przymus pójścia za nimi. Wkrótce pan Janek podjął próbę odebrania sobie życia. Został znaleziony w piwnicy i dzięki interwencji sąsiada nadal żyje. Po pobycie w szpitalu kontynuuje proces terapeutyczny i przyjmuje wsparcie farmakologiczne. Wszystko razem pozwala mu na nowo cieszyć się życiem.
Jak wygląda leczenie depresji u seniorów?
Przede wszystkim jest zadaniem długotrwałym – zarówno leki, jak i psycho- terapia wymagają czasu, niezbędne jest też zaangażowanie pacjenta w proces zdrowienia. Leczenie zależy od przebiegu i stopnia zaawansowania choroby, wszystkie te kwestie określa specjalista. Oprócz terapii farmakologicznej czy psychoterapii rekomendowane mogą być różne inne formy aktywizacji. Zaburzenia nastroju i stany depresyjne u seniorów rozpatrywane są pod wieloma aspektami, co za tym idzie, również działania pomocowe mają kilka wymiarów.
Znaczna część lżejszych stanów depresyjnych nie wymaga interwencji w postaci leków. Gdy okazuje się, że źródłem depresji są uwarunkowania środowiskowe (rodzinne i zawodowe), sytuacyjne lub wynikające z osobowości, leczenie farmakologiczne często okazuje się niewystarczające, pacjent potrzebuje wzmocnienia poprzez pracę psychoterapeutyczną. Leczenie farmakologiczne może być tu stosowane np. do redukcji niekorzystnych objawów, takich jak lęk, napięcie czy problemy ze snem, ale jeśli u podłoża zaburzeń depresyjnych stoją negatywne schematy myślenia, powodujące silne przeżywanie nawet obojętnych emocjonalnie wydarzeń i sytuacji, psychoterapia staje się konieczna. Ponadto, zapobiega ona nawrotom depresji mającej źródło w minionych doświadczeniach.
Ważnym elementem wychodzenia z depresji jest aktywizacja społeczna. Izolacja, nieregularne jedzenie, nieprzyjmowanie lub nieregularne przyjmowanie leków, samotność czy brak ruchu fizycznego nie sprzyjają zdrowieniu.
