Zapraszamy do przeczytania pierwszego rozdziału poradnika, wydanego w ramach autorskiego programu RAZEM PO SIŁĘ, na temat zdrowia psychicznego seniorów.
Zdrowie psychiczne w wieku podeszłym
Czym jest „normalność”? Co jest objawem choroby? Gdzie zaczynają się i kończą granice zdrowia psychicznego? To tylko niektóre pytania wskazujące na dużą trudność, gdy chcemy zdefiniować psychiczny dobrostan. Chociaż wspólnie zamieszkujemy jedną planetę, dzielą nas różnice kulturowe, obyczajowe, każdy z nas w nawet podobnych sytuacjach ma własne odczucia. Podejścia naukowe do tematu zdrowia także są zróżnicowane. Międzynarodowa Organizacja Zdrowia Psychicznego wyodrębniła trzy podstawowe obszary zdrowia psychicznego, na które składają się: poczucie komfortu psychologicznego, zdolność do budowania i utrzymywania prawidłowych relacji społecznych, optymalna kondycja zdrowotna.
Oznacza to, że gdy pozostajemy w zdrowiu psychicznym, możemy w pełni korzystać z życia i odczuwać satysfakcję. Realistycznie odbieramy otoczenie, reagujemy stosownie do sytuacji, które nas spotykają, jesteśmy w stanie twórczo uporać się z problemami i wyzwaniami codzienności. Każde pojawiające się zagrożenie oceniamy w sposób trzeźwy i rozsądny. Funkcjonując w optymalnym stanie zdrowia psychicznego, umiemy budować i utrzymywać prawidłowe, dające nam radość relacje z innymi ludźmi. Zdrowie psychiczne to zatem szansa na pełną realizację własnych potrzeb w zróżnicowanych, kluczowych obszarach życia.
By zobrazować, jak zdrowie psychiczne pomaga nam na co dzień, przybliżę postać pana Andrzeja, 69-letniego mieszkańca Radomia, wdowca, ojca dwójki dorosłych dzieci i dziadka czworga wnucząt. Pan Andrzej jest aktywnym mężczyzną – uprawia sport i uczestniczy w życiu społecznym poprzez udział w klubie wędkarza. Tu nie tylko rozwija pasje, ale również buduje i pielęgnuje relacje z pozostałymi klubowiczami. Tym samym żyje w stanie komfortu psychologicznego, a środowisko, w którym przebywa, w niczym mu nie zagraża – wręcz przeciwnie, odnosi się do niego bardzo przyjaźnie. Pan Andrzej utrzymuje również satysfakcjonujące relacje z rodziną. Jego stan zdrowia jest stabilny. Zmaga się wprawdzie z chorobami, takimi jak nadciśnienie i cukrzyca, ale pozostaje pod stałą opieką lekarza, pojawia się na regularne kontrole. Sytuacja finansowa pana Andrzeja pozwala mu na spokojne, oszczędne przeżycie miesiąca.
Zaburzenia jako przyczyna cierpień
Gdy już pokrótce wiemy, czym jest zdrowie psychiczne, przejdźmy do te- matu zaburzeń w tym zakresie. Niezwykle ważne jest, że oba te stany nie są wobec siebie przeciwstawne – co to oznacza? Otóż brak rozpoznanej choroby psychicznej nie świadczy jeszcze o pełni zdrowia psychicznego. Zaburzeniem nazwiemy zbiór utrwalonych wzorów szkodliwych zachowań – takich sposobów myślenia, odczuwania, budowania relacji i reagowania w kontakcie z ludźmi, które doprowadzą do cierpienia każdej ze stron lub znacznie utrudnią budowanie satysfakcjonujących więzi.
Zaburzenia mogą przyjmować charakter stały lub nawracać, mogą ustępować lub pojawiać się jako pojedynczy epizod. Gdy chcemy ocenić zdrowie psychiczne, bardzo ważne jest odniesienie się do okresu życia danej osoby. Inaczej funkcjonować będzie grupa dzieci, inaczej młodzież czy dorośli, a inne prawidłowości wystąpią wśród osób w podeszłym wieku.
Starość – naturalny etap życia
Okres starzenia się związany jest z problemami i wyzwaniami, które wpływają na zmianę emocji, a co za tym idzie, następuje również zmiana zachowań. Zanim przejdziemy do tematu zdrowia psychicznego i zaburzeń, zatrzymajmy się przez chwilę przy samej definicji wieku podeszłego i procesu starzenia. Czym one są? Co jest ich naturalnym elementem?
Proces starzenia się organizmu jest powszechną i naturalną, nieuniknioną częścią życia człowieka. Nie zależy od szerokości geograficznej, sytuacji po- litycznej czy finansowej, płci osoby, której dotyczy. Odbywa się w różnych obszarach: biologicznym, społecznym oraz psychologicznym, i niesie ze sobą wiele zmian w codziennym funkcjonowaniu.
Starość w ujęciu medycznym nie jest stanem chorobowym, który pojawia się wskutek czynnika zewnętrznego i doprowadza do wyniszczenia organizmu. Nie jest też kalectwem – to choroba lub wypadek prowadzą do ograniczeń w normalnym funkcjonowaniu. Z punktu widzenia medycyny starość jest naturalnym etapem życia.
Starzenie się organizmu a stan chorobowy
Jeśli chodzi o zdrowie psychiczne w wieku podeszłym, przewagę mają tu problemy biologiczne, cielesne (somatyczne). Seniorzy cierpią często na wiele chorób, które negatywnie wpływają na ich życie i mogą doprowadzić do niesamodzielności lub kalectwa. Ważne, by uświadomić sobie, że to te choroby są odpowiedzialne za spadek formy i obniżenie dobrostanu, nie zaś sam proces starzenia. Medycyna nie posiada leków na ten etap życia, potrafi natomiast uporać się z wieloma niedomaganiami i dolegliwościami.
Przyglądając się tematowi starzenia, warto wziąć pod uwagę jego dwa aspekty: pierwszy nazwijmy umownie starością naturalną, a drugi starością obarczoną chorobami. Choroby wieku podeszłego zwykle są postrzegane w nieco inny sposób niż np. problemy zdrowotne dzieci. Może to wynikać z naszego nastawienia i przekonań dotyczących starości. Co ważne, nasta- wienie do procesu starzenia wpływa na nasze zdrowie psychiczne w tym etapie. To oznacza, że jeśli o swojej starości myślimy wyłącznie negatywnie, będziemy bardziej narażeni na wystąpienie różnych problemów i zaburzeń. Gdy natomiast podejdziemy do niej jak do jesieni życia, w której spokojnie i z akceptacją możemy jeszcze coś przedsięwziąć, zadbamy tym samym o większą równowagę psychiczną. Dlatego też tak ważne jest rozróżnienie, czym jest choroba, a czym starzenie się organizmu.
Trzy etapy starości
Proces starzenia się organizmu tak naprawdę zaczyna się wraz z dniem naszego urodzenia. Około 30. roku życia zauważamy już charakterystyczne zmiany biologiczne, takie jak np. siwe włosy czy zmarszczki na twarzy. Stopniowo, wraz z upływem kolejnych lat, funkcje witalne mogą się osłabiać – ciało potrzebuje więcej czasu na regenerację po nieprzespanej nocy lub intensywnej pracy.
Według klasyfikacji Międzynarodowej Organizacji Zdrowia (WHO) początek starości przypada na 60. rok życia, a sama starość podzielona jest na trzy etapy: wiek podeszły, tzw. wczesna starość (od 60. do 75. roku życia), wiek starczy, tzw. późna starość (od 75. do 90. roku życia), wiek sędziwy, tzw. długowieczność (powyżej 90. roku życia).
Mimo wszystko proces starzenia się wciąż jest mało poznanym obszarem życia człowieka i stanowi duże wyzwanie dla współczesnej nauki i polityki społecznej. W wieku podeszłym pojawia się wiele różnorodnych trudności. Mogą one powodować ryzyko wystąpienia zaburzeń psychicznych. Czynniki te możemy podzielić na trzy podstawowe grupy: problemy natury psychologicznej, problemy natury biologiczno-zdrowotnej, problemy sytuacyjne i ekonomiczne.
Do problemów natury psychologicznej zaliczymy wszelkie straty, których doświadczamy w tym okresie życia. Będą one związane zarówno z biologicznym funkcjonowaniem – naszym słabszym zdrowiem, mniejszą wydolnością organizmu, sprawnością fizyczną i poznawczą (intelektualną), jak również z gasnącym życiem społecznym w związku ze śmiercią najbliższych (męża, żony, przyjaciół, rodziny itp.), zmianą pozycji społecznej, która wcześniej mogła nam zapewniać pełną samodzielność, a teraz oznacza zależność od innych. Ponadto, w zakres problemów natury psychologicznej wejdą również zaburzenia przystosowawcze – gdy doświadczymy stresu związanego z przejściem na emeryturę, a do tego da o sobie znać zmniejszona wydolność organizmu. Brak akceptacji dla siebie, swojego ciała czy aktualnego etapu życia może przekładać się na poczucie własnej atrakcyjności. W tej sferze znajdą się także nasze niespełnione i zatrzymane dotychczas w marzeniach i tęsknotach potrzeby seksualne, co uruchomi frustrację i poczucie niezrealizowanego potencjału.
Problemy psychologiczne wieku podeszłego dotyczą najczęściej samotności, izolacji społecznej i wykluczenia ze wspólnotowego życia. Co ważne, zwykle albo sami izolujemy się od innych, albo inni wykluczają nas z konkretnego grona. Coraz trudniej budować nowe relacje, dawne natomiast w większości ulegają rozluźnieniu. Dorosłe dzieci rozpoczynają własne życie, słabnie kontakt ze starzejącymi się rodzicami.
Olbrzymi wpływ na proces starzenia mają okoliczności korespondujące z osobistymi doświadczeniami, warunkami, posiadanymi zasobami oraz przyjętym, usłyszanym przekazem społecznym i rodzinnym. Jeśli wychowywaliśmy się w domu, w którym aż do śmierci mieszkali również dziadkowie i pradziadkowie, a wspólne życie wszystkich pokoleń układało się w miarę harmonijnie, wówczas starość i związane z nią trudności są dla nas oswojonym tematem. Ale jeśli od młodości obserwowaliśmy zmagania mieszkaniowe i finansowe, a do tego słyszeliśmy, że ‹starość się Panu Bogu nie udała›, ‹starsi ludzie są nikomu niepotrzebni› oraz inne przekonania powtarzane także przez na- szych przodków w podeszłym wieku, może to istotnie wpływać na osobiste doświadczenie tego etapu.
Wśród problemów natury biologiczno-zdrowotnej wieku podeszłego znajdą się liczne dolegliwości, które mogą wpływać na zdrowie psychiczne. Często zmagamy się wówczas z chorobami przewlekłymi, takimi jak np. choroba niedokrwienna serca, cukrzyca, nadciśnienie, zaćma, nowotwory, zwyrodnienia kości i stawów. Do tego dochodzą uszkodzenia centralnego układu nerwowego, chroniczne choroby somatyczne, spadek ogólnej odporności czy kumulacja wcześniejszych chorób, nałogów, urazów i osłabienie funkcji poznawczych – wzroku, słuchu, pamięci.
Do problemów natury sytuacyjnej oraz ekonomicznej, oprócz własnych poważnych chorób, dołączają niedomagania bliskich, traumy i przemoc w rodzinie, przeprowadzki (zarówno dzieci, jak i osobiste, choćby do domu opieki dla seniorów), trudności finansowe.
Każdy senior i każda seniorka to indywidualna istota
Przy omawianiu zagadnień dotyczących etapu starzenia się niezwykle ważne jest podkreślenie, że nie ma jednoznacznych cech charakteryzujących osoby starsze. Taka klasyfikacja może jedynie utrwalać i pogłębiać krzywdzące stereotypy. Zdecydowanie sprzeciwiamy się takiemu podejściu. Każdy z nas jest kimś wyjątkowym, indywidualnym, posiada własną osobowość, temperament, stan zdrowia, sytuację rodzinną oraz w różnym stopniu akceptuje samego siebie. Otoczenie, w którym żyjemy jako starsze osoby, również posiada wpływ na zmiany, jakie mogą zajść w naszej psychice.
Nie bez znaczenia jest np. widzenie i rozumienie nas, przyjmowana wobec nas postawa, podejście do naszych potrzeb, unikatowych cech. Infantylizowanie starości, umniejszanie nas czy pozbawianie poczucia sprawstwa niesie za sobą określone konsekwencje dla dobrostanu psychicznego.
