Zapraszamy do przeczytania kolejnego rozdziału poradnika, wydanego w ramach autorskiego programu RAZEM PO SIŁĘ, na temat zdrowia psychicznego seniorów.
Zaburzenia lękowe
Emocje i uczucia to komponenty codzienności, towarzyszą nam na każdym etapie życia. Uczucia są barometrem rzeczywistości, odzwierciedlają nasz stosunek do rzeczy, sytuacji, osób czy zachowań. Ponieważ każdy z nas jest inny, te same osoby, sytuacje czy zachowania darzymy różnymi uczuciami. Możemy powiedzieć, że uczucia są interpretacją, oceną sytuacji. Innym komponentem budującym nasz obraz rzeczywistości są emocje – reakcje na uczucia. Możemy być świadomi przeżywanych emocji lub nie, mogą one być gwałtowne, silne, przemijające, o treści pozytywnej lub zabarwieniu negatywnym. Uczucia przyjmują formę pasywną, a emocje – aktywną. Emocje, których doświadczamy w jakiejś sytuacji, w odpowiedzi na bodziec, to emocje pierwotne. Pod wpływem myśli, które nadają im znaczenie, przechodzą w emocje wtórne. Gdy zrozumiemy, czym są emocje wtóre, łatwiej nam będzie zrozumieć lęk. Przyjrzyjmy się przykładowi.
Lęk z życia wzięty
Pani Janina ma 67 lat, samodzielnie prowadzi gospodarstwo domowe. W zimowy poranek wybrała się po pieczywo do pobliskiej piekarni. Po wyjściu z domu poślizgnęła się na oblodzonym chodniku i automatycznie poczuła strach. Zatrzymała się i usłyszała swój przyspieszony oddech, jej ruchy nie były stabilne. Pojawiły się myśli, co mogło się stać – upadek, złamanie, skręcenie kończyn. Następnie zalała ją fala katastroficznych wyobrażeń o niesamodzielności, niepełnosprawności czy w konsekwencji tego zdarzenia – sytuacji zależności od innych. Po roku pani Janina zaobserwowała u siebie nasilające się myśli, które krążyły wokół lęku przed upadkiem, i obawy związane z opuszczeniem domu. Ponieważ ten stan stawał się nie do zniesienia, zmuszona była zorganizować sobie pomoc w robieniu zakupów i załatwianiu bieżących spraw. Jedynie wizyty u lekarzy wymagały od niej wyjścia z domu. Z czasem stały się koszmarami okupionymi ogromnym lękiem przechodzącym w ataki paniki. Każda myśl czy wyobrażenie staje się bodźcem. Im więcej w naszej przestrzeni życiowej takich bodźców, tym emocje stają się silniejsze. Negatywne myśli wywołują stan napięcia i lęku, a strach uruchamia wydzielanie się kortyzolu – hormonu stresu. Pozostawanie w takiej sytuacji przez dłuższy czas działa szkodliwie na nasz organizm.
Czym jest lęk i jaki ma na nas wpływ?
Lęk jest naturalną emocją, która towarzyszy nam od urodzenia aż do chwili śmierci. Powstaje w związku z wyobrażeniem sobie zagrożenia płynącego z jakiejś sytuacji i może posiadać destrukcyjny wpływ na nasze funkcjonowanie, np. ograniczać nasze zasoby i korzystanie z życia. Ale może się też stać siłą napędową, modyfikować zachowanie, mobilizować do maksymalnego wykorzystywania naszych możliwości, chronić przed niebezpieczeństwem. Gdy zaburza funkcjonowanie rodzinne, społeczne czy zawodowe i powoduje zakłócenie dobrostanu psychicznego, staje się patologiczny. Każdy z nas zdefiniuje lęk nieco inaczej, przez pryzmat własnych doświadczeń na tym polu.
Stany lękowe pod maską objawów chorobowych
Działające w nas mechanizmy obronne sprawiają, że zakładamy różne maski – w wieku podeszłym lęk najczęściej skrywa się pod dolegliwościami ciała. W istocie dręczą nas psychologiczne konflikty, problemy, z którymi wciąż nie potrafimy się uporać, ale te mechanizmy utrzymują nas w iluzji niewidzenia trudności poprzez przeniesienie naszej uwagi np. na bóle stawów. O jakie trudności może chodzić? Przykładowo o przeprowadzkę do nowego miejsca, przejście na emeryturę, wyprowadzkę dzieci, oczekiwania i wymagania płynące ze strony najbliższego otoczenia, obciążenia życiowe z przeszłości czy finansowe. W konsekwencji mogą doprowadzić nas do zaburzeń na poziomie przeżywania, myślenia, wyobrażenia, zachowania czy w sferze postrzegania. Występujące objawy pojawią się na różnych płaszczyznach: psychicznej – gdy odczuwamy nieuzasadniony i nieadekwatny do sytuacji lęk przed nowymi zdarzeniami, osobami, miejscami czy obiektami; gdy mamy nadmiarowe patologiczne przeżycia połączone z silnym lękiem, pojawiającym się wbrew naszej woli. Na płaszczyźnie cielesnej natomiast mogą pojawić się zaburzenia, które odczujemy w organizmie. Ostatnią płaszczyzną są zachowania, które będą przybierały różną zaburzoną formę.
Dziś jeszcze niewiele wiemy o wpływie wieku na objawy występujące przy zaburzeniach lękowych, ale na pewno zaburzenia te zmieniają swój charakter w zależności od okresu życia, w którym występują. Osoby w wieku podeszłym mniej skupiają się na trudnościach emocjonalnych, ich uwaga płynie bardziej ku dolegliwościom ciała. Może to być związane ze stosowaniem różnych strategii radzenia sobie z lękiem, np. próbą ucieczki przed nim lub próbą pozytywnego myślenia. Długotrwałe doświadczanie nadmiarowego lęku łączy się niestety z wystąpieniem konkretnych zagrożeń, takich jak np. trudności z pamięcią, wzrost ryzyka niesamodzielności i niepełnosprawności fizycznej, a w konsekwencji szybszej śmierci.
Cechy charakterystyczne lęku i ustalanie przyczyn rozwoju zaburzeń lękowych
Lęk silnie ogranicza naszą aktywność, a co za tym idzie, zmieniamy tryb dotychczasowego życia na rzecz chorobliwej potrzeby bezpieczeństwa.
Zaburzenia lękowe W konsekwencji doświadczamy wielowymiarowej straty – kończymy z tym, co sprawiało nam radość i przyjemność. Charakterystycznym objawem jest unikanie wchodzenia w bliskie relacje, jeżeli nie gwarantują nam bezwarunkowej akceptacji, może to wynikać z potrzeby bycia lubianym. Ponadto mamy poczucie ciągłego zagrożenia, które wciąż nadmiarowooceniamy, żyjemy w napięciu, choć nic złego realnie się nie dzieje.
Dojmujący lęk przechodzący w zaburzenie zachowania może się w nas pojawić z różnych przyczyn. Źródła mogą pochodzić z naszej psychiki
(psychogenne) lub ciała (somatyczne). W wieku podeszłym najczęściej jest on odpowiedzią na chorobę somatyczną, ale też efektem ubocznym
przyjmowanych leków, odstawienia ich lub nadużywania alkoholu, narkotyków czy innych substancji psychoaktywnych.
Do przyczyn somatycznych możemy zaliczyć niedotlenienie, do którego może dojść z powodu zaburzeń kardiologicznych i chorób układu oddechowego, oraz wszelkiego rodzaju krwotoki czy niedokrwistość. Powstawaniu lęku sprzyjają też dysfunkcje hormonalne, związane z pracą tarczycy, przytarczyc, nadnerczy czy przysadki mózgowej. Częstym powodem mogą być choroby neurologiczne, takie jak choroba Alzheimera, Parkinsona, ale również awitaminoza – niedobór witaminy B12, niacyny. W profilaktyce zaburzeń lękowych niezwykle ważna jest diagnostyka w kierunku wymienionych chorób, a gdy zaburzenia lękowe pojawiają się w odpowiedzi na przyjmowane leki, konieczna jest konsultacja z lekarzem prowadzącym.
Równie istotną grupą są przyczyny psychologiczne – sytuacje traumatyczne, izolacja społeczna, poczucie bezradności oraz zmniejszone zdolności adaptacyjne, poczucie wyobcowania społecznego, zagrożenia utratą zdrowia lub życia oraz utrata kontroli.
Jakie leczenie podjąć?
Celem leczenia zaburzeń lękowych jest poprawa funkcjonowania. Odbywa się to poprzez terapię ukierunkowaną na ustąpienie objawów oraz profilaktykę nawrotów. Pierwszym podstawowym krokiem jest kompleksowa diagnostyka, służąca znalezieniu przyczyny pojawiania się lęków. Powinna objąć zarówno przyczyny somatyczne, jak i psychologiczne. Zaburzenia lękowe mogą być odpowiedzią organizmu na długotrwałą przemoc, alkoholizm w rodzinie, destrukcyjne relacje itp. W takim przypadku konieczna jest eliminacja bodźca potęgującego lęk. Jeśli lęki pojawiają się jako skutek uboczny farmakoterapii stosowanej w leczeniu innych schorzeń, konieczne jest omówienie tego aspektu z lekarzem prowadzącym.
Kiedy jesteśmy już bardziej świadomi źródeł swojego lęku, możemy podjąć kolejne kroki. Niestety leczenie często sprowadza się wyłącznie do farmakologii, a wykazano, że dużą skuteczność ma zarówno psychoterapia, jak i oddziaływania psychoedukacyjne, trening ukierunkowany na relaksację, nauka oddychania przeponowego, samouspokojenia. Osoby w wieku podeszłym rzadziej korzystają z działań terapeutycznych – z powodu własnych przekonań, ale też przyczyn materialnych.
Obecnie mamy wiele bezpłatnych możliwości podjęcia leczenia psychoterapeutycznego – w ramach poradni zdrowia psychicznego i działań organizacji pozarządowych, które często prowadzą specjalistyczną pomoc dla osób 60+. Ma ona formę spotkań indywidualnych lub grupowych. Psychoterapia indywidualna jest bardzo skuteczna, co wynika z dostosowania jej do stanu pacjenta, zarówno pod względem psychicznym, jak i fizycznym. Jest procesem ukierunkowanym na poznanie siebie w kontekście zaburzeń lękowych, poszukiwanie mechanizmów powstawania lęku, zrozumienia sposobów straszenia samego siebie i sytuacji błędnego koła, w które wpadamy. To również przestrzeń poszukiwania nieadaptacyjnych schematów Zaburzenia lękowe zachowania oraz próba ich eliminacji lub przekształcenia. W zależności od rodzaju metoda pracy dobierana jest indywidualnie.
Praca psychoterapeutyczna jest jednym z ważniejszych elementów profilaktyki nawrotów. Osoba cierpiąca z powodu lęku przed chorobami nie jest w stanie pozbyć się go tylko za pomocą leków, potrzeba również zrozumienia, gdzie ten lęk powstał, o czym on mówi – może o chorobie dziecka, rodzica, traumie związanej z własną chorobą, o niechęci do bycia zależnym itp. Sama farmakologia nie uzdrowi naszych doświadczeń, chociaż często łagodzi objawy zaburzeń. Warto podejść do swoich trudności w sposób całościowy.
